गंगा लामिटारे, अमेरिका
जुलाइ २८,२०२४
मृत्युका दूइ रूप छन् । एउटा स्वाभाविक मृत्यु र अर्को अस्वाभाविक वा अकाल मृत्यु । काल मृत्यु वा स्वाभाविक मृत्यु भनेको त्यो हो जो बृद्ध अवस्थासम्म बाँचेर जीवनको अवसान हुन्छ । निर्धारित उमेरसम्म बाँचेर त्यसपछि मृत्यु वरण गर्ने प्रकियालाई स्वाभाविक मृत्यु भनियो । त्यस स्वाभाविक मृत्युबारे भन्नु त्यति केही पनि छैन । यो निरन्तर चल्ने प्रक्रिया हो । प्राणीका लागि जन्म र मृत्यु शास्वत सत्य हो । मृत्यु समय हो र साक्षात इश्वर पनि हो भन्ने जान्दा जान्दै पनि मानव जातिका लागि आतङ्कित र भयावह छ मृत्यु । संसार नै मृत्युबाट चलायमान छ । जति नै पीडादायी र भयावह भए पनि साबिक मृत्यु सर्ब स्वीकार्य छ । तर कुरो रह्यो अकाल मृत्युको । अब यसबारे पनि अलिकति चर्चा गरिहालॏ ।
अस्वाभाविक वा असामयिक मृत्यु त्यो हो जुन समय नपुगी प्राणीको जीवन लीला समाप्त हुन्छ । चाहे रोग लागेर होस, आत्मघात गरेर, लडेर, पानीमा डुबेर, दैवी प्रकोपबाट, मानव निर्मित प्रकोपबाट, जलेर वा गलेर, प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष, प्रत्यासित वा अप्रत्यासित । कसैबाट मारियोस् वा स्वयं मारियोस् । जानाजान होस् वा अन्जान दुर्घटनाबाट । हरेक प्राणीका लागि असह्य, दुखदायी, बडो गम्भीर र त्रासदीपूर्ण हुन्छ, मृत्यु ।
यस्तै अकाल र कठोर मृत्युको सिकार बने, थुप्रै हाम्रा अग्रज समाजसेवी मित्रहरू । जसराज गुरूङदेखि गोबिन्द रिजालसम्मका सबै अग्रजहरूको साबिक मृत्यु भएन । अस्वाभाविक मृत्युको सिकार बने । १९९० पछि झन् अकाल मृत्युको शृङ्खला तेब्बर भएर उर्लियो । केही वर्षको अन्तरालमा थुप्रै नेताहरूको अवसान भयो । नेता रोङथोङ किल्ले दोर्जी, आर के बुढाथोकी,आर बी बस्नेत ,किशोर राइ,देवीभक्त लामिटरे र डा भम्पा राइ । यो त एउटा उदाहरण मात्र हो । अप्रत्यक्ष कति मरे । कति मारिए त्यसको कुनै लेखाजोखा छैन । तर देश र जनताका लागि जो जो क्रियाशील थिए, तिनीहरू सबै समाहित भए मृत्युको गर्भमा । डा राइको मृत्युपछि भूटानी शरणार्थीको मुद्दालाई राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय मञ्चहरूमा बुलन्द गर्दै आएका अर्का एक होनवार व्यक्तित्व डा गोबिन्द रिजालको पनि असामयिक निधन भयो, केही महिना अघि मात्र । एउटा पीडा नसकिदै अर्को पीडाको प्रहार । शोकमाथि पीडा र पीडामाथिको शोकबाट थिलथिलिएको छ भूटानी समुदाय । रिजालको असामयिक र दुखद मृत्युबाट विग्क्षिप्त छ, भूटानी समुदाय । रिजालको अप्रत्यासित मृत्युपछि भूटानी मानवअधिकारको लडाइँ बिल्कुलै टुहुरो बनेको छ ।
यद्यपि रिजाल कुनै नेता अभिनेता होइनन् तर भूटानी समाजलाई दिएको उनको निस्वर्थ योगदान भने बिर्सिन लायकको छैन । तर संझिने कसले ? प्रश्न गम्भीर छ । रिजाल पनि हाम्रा अग्रज आर के, भम्पा, आर बी, रोङथोङ र लामिटारे जस्तै अब हाम्रा स्मृतिबाट हराउँदै जानेछन् । र उनी एकादेशको कथा जस्तो मात्र हुनेछन् ।
कवि सिद्धिचरणले भनेका छन्, ‘बन्दैन मुलुक दूई–चार सपुत मरेर नगए’ । देश बन्नका लागि दूइ चार सपुतले ज्यान अर्पण गर्नै पर्छ । स्वार्थरहित बली बेदीमा प्राणको आहुति दिनै पर्छ र मात्र देश बन्छ । यो भनाइ अन्य देशहरूमा चरितार्थ भयो होला तर भूटानमा कहिले लागु भएन । कयौं सपुतहरू मारिए, मरे तर पनि जनता न देशका लागि हुन सके न देश नै जनताका लागि हुनसक्यो । परिवर्तन एउटा असीमित पीडाको छाप र मृगतृष्णा मात्र बनेर रह्यो, दिमागमा । ज-जसले देश र जनताको न्यायिक संघर्षको नेत्रित्त्व गरे प्रायः तिनीहरू सबैले कठोर भन्दा कठोर मृत्यको सिकार हुनुपर्यो । विभिन्न कालखण्डमा कोही गोली ठोकी मारिए । केही भाला रोपी मारिए । कोही छाला लुछी लुछी मारिए, कोही जिउँदै छालाको धोक्रोभित्र कोचेर नदीभित्र फालिए । कोही तान्त्रिक टुनामुना गरेर मारिए । यसरी कुकुर सरह मारिइरहे देश र जनातको हक र अधिकारका लागि लड्ने कयॏ योद्धाहरू । तर जनताका हत्यारा र कठोर मृत्यका आविष्कारकहरू भने जीवितै ठङठङ हिँडिरहेका छन्, मोज र मस्तीमा रमाइरहेका छन्, र अत्याचार छोप्न अहिले संसारलाई खुसी बाँडिरहेका छन् । यो कस्तो बिडम्बना । भूटानमा परिवर्तनका लागि हजारॏ वीरहरूले ज्यानको आहुति दिए र पनि भूटानी जनताको न्यायिक संघर्ष कहिले सफल हुनसकेन । अर्थात नेताहरूको अप्रत्यासित मृत्युको कारण नै कुनै पनि आन्दोलन सफल भएनन् । यसरी विभिन्न कालखण्डमा भएका आन्दोलनहरूले असफलता मात्र प्राप्त गर्नु र नेतृत्वहरूको शृङखलावद्ध असामयिक निधन हुनुले थुप्रै शङ्का र उपशङ्का जन्माएको छ, समाजमा । भूटानी आन्दोलनका योद्धाहरूको असामयिक मृत्युहुनुमा कतै भूटानी शासककै षड्यन्त्र, टुनामुना र कालो जादू नै बाधक र घातक बनेको त होइन भन्ने प्रश्न पनि धेरैको छ । तर त्यसको अहिलेसम्म सही खोज र अनुसन्धान भएको छैन ।
भूटानी प्रजातान्त्रिक ॴन्दोलनाको क्रममा २०२२ भयाङकर त्रासदी बनेर ॴयो, भूटानीहरूका लागि । नेताहरूको असामयिक निधनको अविराम शृङखलानै चल्यो यस वर्ष । यसै वर्षको प्रारम्भमा भूटानी क्रान्तिकारी लेखक देवीभक्त लामिटारेको अवसान भयो । उनी दन्किँदो भूटान र हिमालयस्थ देशहरूमा प्रजातन्तत्रको हत्या जस्ता चर्चित कृतिका लेखक मात्र थिएनन्,भूटानी प्रजातान्त्रिक ॴन्दोलनका एक साक्षी र पथप्रदर्शक पनि थिए । उनका योगदानका बारेमा न चर्चा नै भयो न त कसैले उनको नाममा दूइ थोपा आँसु नै झार्यो न श्रद्धाञ्जलिका लागि दूइशब्द नै व्यक्त गर्यो ।
लामिटारे बितेको ४ महिनापछि पुनः देश स्फिर्ती ॴन्दोलनका एक अगुवा युवा नेता किशोर राइ बिते । उनी भूटानी मानवअधिकारवादी संस्था ह्युरोपका संस्थापक सदस्य र भूटानी शरणार्थी स्वदेश फिर्ति समितिका महासचिव पनि थिए । विस्थापित भूटानीहरूको अभिलेखीकरण गर्नमा उनको धेरै ठूलो योगदान मात्र थिएन, शिविर-संरचना र स्थापनाका एक कुशल योजनाकार पनि थिए,उनी ।
किशोर राइको काजकिरिया पनि नसकिदै फेरि भूटानी ॴन्दोलनमाथि अर्को बज्र प्रहार भयो । भूटानी जन आन्दोलनका एक सशक्त खम्बा डा भम्मा राइको असामयिक निधन भयो । उनको निधनले भूटानीलाई तरङ्गित मात्र पारेन, स्तब्ध र मर्माहत पनि बनायो । उनको मृत्युपछि शरणार्थी आन्दोलन बिल्कुलै टुहरो भयो ।
डा राइको मृत्युको दूइ वर्षपछि पुनः अर्का वैज्ञानिक डा गोबिन्द रिजालको पनि असमायिक निधन भयो । उनको मृत्यु पनि अहिलेसम्म रहस्यमय नै बनेको छ । ३ जनासँगै हिँडिरहेको अवस्थामा उनलाई नै मात्र किन ठक्कर दियो बसले ? उनी मात्र मारिनु र सँगैका अरू दूइजना साथीहरू चाहिँ बाँच्नुले पनि थुप्रै शङ्का र उपशङ्काहरू जन्माएको छ । रिजलको मृत्यु बसको ठक्करले भएको हो भन्नेमा कसैको विश्वास छैन । रिजालको यस रहस्यमय मृत्युमा अप्रत्यक्ष भूटानी शासकै षड्यन्त्रको जालझेल रहेको भन्ने अनुत्तरित प्रश्न छ, धेरैको ।
डा भम्पा राइको मृत्युपछि बिलयको शङ्घारमा पुगेको शरणार्थी मुद्दालाई राष्ट्र र अन्तराष्ट्रिय मञ्चहरूमा बुलन्द गरिरहेका थिए, रिजाल । कहिले, बोलेर, कहिले लेखेर र त कहिले चर्को बहसहरू गरेर समग्र भूटानी जनताको न्याय र अधिकारको पक्षमा जुटिरहे रिजाल । उनले आफ्नो भूटानी पहिचान कहिले पनि बिर्सिएनन् । उनी जहाँ जहाँ पुगे र जुन जुन देशमा गए, त्यहाँ पनि भूटानी नागरिक कै प्रतिनित्व गरे । स्वाभिमान र प्रतिष्ठालाई सदैव उच्च ठान्ने रिजालले तेस्रो देश पुनर्रस्थापनको कार्यक्रमलाई कहिले स्वीकारेनन् । पुनर्वासमा पहिचान बिहीन भएर बाँच्नुभन्दा जतिनै तिरस्कृत भए पनि शरणार्थी भएरै मर्नुलाई उनले जीवनको लक्ष बनाए र अन्ततः त्यसै पनि गरे उनले । उनी जति बाँचे, आत्मसम्मानका साथ बाँचे । स्वाभिमानी भएर बाँचे । शरणार्थी भएर पनि छातीमा देश र मस्तिष्कमा राष्ट्रियता बोकेर बाँचे ।
सौम्य, शान्त र मृदुभाषी ! असाध्य मिलनसार ! ज्ञान विज्ञान र इतिहासका अब्बल प्रतिभा, एक सशक्त साहित्य सृर्जक, समुदाएको बुलन्द आवाज र एउटा अन्तरराष्ट्रिय स्तरका कृषि वैज्ञानिकका साथै भूटानी आन्दोलनको एउटा सशक्त योद्धा पनि थिए,डा गोविन्द रिजाल ।
रिजालको यस दुःखत अवसानबाट समाजलाई निर्मम क्षति भएको छ । यो क्षति पुरा गर्न वर्षॏ लाग्नसक्छ । कर्म र सेवामा निष्ठ यस्ता व्यक्तिको जन्म बिरलै मात्र हुन्छ, समाजमा । रिजाल जस्ता प्रतिभा र निष्ठावान व्यक्तिको आवश्यकता छ समाजलाई । त्यसैले रिजाल फेरि जन्मनुपर्छ र भूटानी जनताका हक र अधिकारको अधुरो सङ्घर्षलाई पूर्णता दिनुपर्छ ।
हुन त जुन समाजले ॴफ्ना अग्रजहरूका त्याग, तपस्या र योगदानलाई बिर्सन्छ र बेवास्ता गर्छ त्यस समाजको पतन निश्चित छ। भूटानी शासकले जेलमा बरबर्तापुर्वक मारेका र सिधै गोली ठोकी हत्या रेका मात्र सहीद होइनन्, ती पनि सहीद नै हुन् जसले देश र समाजका लागि आफ्नो जीवनको उत्सर्ग गरे । अग्रज तथा सहीदप्रतिको सम्मान देख्ता लाग्छ, कतै हामी पनि पतनतिरै उन्मुख हुँदै त छौनौ भन्ने ? जीउँदै छालाको धोक्रामा हालेर सुनकोस नदीमा डुबाएर मारिएका महासुर क्षेत्रीलाई त बिर्स्यौं बिर्स्यौ हामीले तर भूटानी जनताको हक र अधिकारका लागि सिङ्गो जीवन नै समर्पण गर्ने १९९० पछिका अग्रजहरूलाई समेत बिर्सिदै छॏ हामीले । अग्रजहरू भन्थे ‘सहीदले सरापेको भूटानी ॴन्दोलन’ । वास्तवमा उनीहरूको भनाइ सही र सान्दर्भिक पनि लाग्छ । ॴजसम्म कुनै पनि संघर्ष र क्रान्तिहरू सफल नहुनुमा कतै सहीदहरूको सरापनै बाधक र घातक बनेको त होइन ? सोचौं
अन्तमा दुखको कुरा अकाल मृत्युवरण गर्ने हाम्रा अग्रजहरूका लागि श्रद्धाञ्जलिका नाममा रिप लेख्न बाहेक अन्य केही गर्न पनि सकेनॏ, हामीले । उनीहरूप्रतिको सच्चा सम्मान त्यतिबेला हुनेछ, जतिबेला हामीले उनीहरूको संझना गर्ने एउटा निश्चित थिति, मिति तय गर्नसक्नेछॏ । जुन निर्धारित मिति वा दिवसले सहीदप्रति संझना गर्ने र भूटानसँग जोड्ने एउटा अबिरल साझा सद्भावनाको विकास गर्नसकोस् । र विश्वमा छरिएर पहिचान बिहीन बन्दै गएको हाम्रो भावी पुस्तालाई एकत्रित, संगठित गर्दै पुरूखामाथि भएको अन्यायप्रति सदैव जिम्वारीबोध गराउन सकोस् भन्ने कामना सहित मेरो असीम सम्झना र श्रद्धासुमन सबै अग्रजहरूप्रति । अस्तु